Pesticiden zijn chemische stoffen die worden gebruikt om gewassen te beschermen tegen plagen, onkruid en ziekten. Denk aan insecticiden (tegen insecten), herbiciden (tegen onkruid) en fungiciden (tegen schimmels). In de intensieve landbouw worden deze middelen vaak toegepast om opbrengstverliezen te voorkomen en de voedselkwaliteit te verbeteren.
Echter, een deel van deze stoffen blijft als residu achter op het voedsel dat wij dagelijks consumeren, zoals groente, fruit en granen. De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) controleert regelmatig op deze residuen. Hoewel ze meestal onder de wettelijke limieten blijven, blijft de vraag bestaan: wat zijn de gezondheidsrisico’s op lange termijn?
Waarom worden pesticiden gebruikt in de landbouw?
Zonder pesticiden zou de voedselproductie ernstig in het gedrang komen. Ze helpen boeren om:
- Oogstverliezen te beperken
- De kwaliteit van producten te garanderen
- Economische schade te voorkomen
Verschillende soorten pesticiden
| Type pesticide | Doelgroep | Voorbeelden |
|---|---|---|
| Insecticiden | Insecten | Ethoprofos, permethrin |
| Herbiciden | Onkruiden | Glyfosaat, diquat |
| Fungiciden | Schimmels | Mancozeb, chlorothalonil |
Gebruik van pesticiden in Nederland: cijfers en trends
Uit cijfers van het CBS blijkt dat het gebruik van synthetische pesticiden in Nederland licht is gedaald. In 2020 was de verkoop 10% lager dan in 2011. Toch blijft het gebruik substantieel, met name in open teelten zoals akkerbouw en fruitteelt. Fungiciden vormen het grootste aandeel, gevolgd door herbiciden en insecticiden.
Hoeveel pesticiden zitten er in ons eten?
De hoeveelheid pesticide in voedsel wordt uitgedrukt in MRL’s: maximale residulimieten. Deze zijn wettelijk vastgesteld op EU-niveau en moeten de consument beschermen tegen schadelijke blootstelling.
Volgens NVWA-onderzoek bevatten 21% van de groenten en 19% van het fruit residuen van hormoonverstorende stoffen. Deze blijven meestal onder de limieten, maar bij cumulatief gebruik – bijvoorbeeld dagelijks appel, aardbei en spinazie – kan er sprake zijn van een cocktaileffect.
Top 5 meest voorkomende pesticiden in groenten en fruit
- Glyfosaat (herbicide)
- Mancozeb (fungicide – inmiddels verboden in de EU)
- Chlorpyrifos (insecticide – ook verboden)
- Captan (fungicide)
- Boscalid (fungicide)
Veel van deze stoffen zijn in verband gebracht met hormonale of neurologische verstoringen, vooral bij chronische blootstelling.
Hormonale verstoring door pesticiden
Sommige pesticiden zijn zogeheten endocrine disruptors – stoffen die de natuurlijke hormoonhuishouding verstoren. Vooral bij baby’s, kinderen en zwangere vrouwen zijn deze schadelijk. Effecten kunnen zijn:
- Verminderde vruchtbaarheid
- Verstoorde schildklierfunctie
- Verhoogd risico op bepaalde kankers
De Gezondheidsraad noemt pesticiden zoals mancozeb, atrazine en bepaalde pyrethroïden als mogelijke hormoonverstoorders.
Neurologische en mentale gezondheidseffecten van pesticiden in voeding
Langdurige blootstelling aan pesticiden is ook in verband gebracht met:
- Ziekte van Parkinson
- Autisme spectrum stoornis (ASS)
- ADHD en cognitieve achterstand bij kinderen
- Depressieve klachten bij boeren
Een meta-analyse uit 2023 bevestigde de link tussen pesticiden en depressie bij agrariërs, terwijl andere studies wijzen op verhoogd Parkinson-risico bij omwonenden van landbouwgebieden.
Risicogroepen: wie loopt extra gevaar?
Niet iedereen wordt op gelijke wijze blootgesteld aan pesticiden. Sommige groepen lopen meer risico op gezondheidsschade, vanwege hogere blootstelling of grotere gevoeligheid.
Kinderen en zwangere vrouwen
Deze groepen zijn extra kwetsbaar voor de effecten van pesticiden vanwege:
- Onvolgroeid immuunsysteem
- Snelle celdeling en ontwikkeling
- Verhoogde opname per kilogram lichaamsgewicht
Prenatale blootstelling is in verband gebracht met ADHD, autisme, gedragsproblemen en verminderde IQ-scores.
Boeren en landarbeiders
Beroepsmatige blootstelling – via huid, ademhaling of incidentele morsing – leidt tot hogere inwendige dosissen. Bij onvoldoende bescherming of herhaalde blootstelling zijn chronische effecten mogelijk:
- Neurodegeneratieve ziekten zoals Parkinson
- Depressie en angststoornissen
- Slaapproblemen en cognitieve achteruitgang
Omwonenden van landbouwgebieden
In Nederland bleek uit de OBO-studie dat omwonenden van bollenvelden meetbare pesticiden in hun urine hadden, hoewel in lage concentraties. Toch adviseren experts om het voorzorgsprincipe te hanteren.
Cocktaileffecten en cumulatieve blootstelling
De huidige regelgeving beoordeelt pesticiden individueel, maar in de praktijk krijgen mensen dagelijks een mengsel van pesticiden binnen via voeding, lucht en water. Dit noemt men het cocktaileffect.
Hoewel elk afzonderlijk residu onder de MRL zit, is onbekend wat het gecombineerde effect is van:
- Meerdere hormoonverstoorders tegelijk
- Chronische inname via voeding, water en omgeving
- Wisselwerking met andere stoffen (zoals medicijnen)
Wetenschappers pleiten daarom voor striktere limieten en cumulatieve risicomodellen.
Pesticiden in biologische voeding: hoe zit dat?
Biologische producten bevatten over het algemeen veel minder pesticiden dan conventionele producten.
Belangrijkste verschillen:
| Kenmerk | Conventioneel | Biologisch |
|---|---|---|
| Synthetische pesticiden | Ja, toegestaan | Niet toegestaan |
| Natuurlijke middelen | Soms | Toegestaan, onder voorwaarden |
| Residu op product | Frequent aanwezig | Zelden, zeer lage niveaus |
Hoewel biologisch niet “gifvrij” betekent (sommige natuurlijke middelen worden gebruikt), zijn de residugehaltes significant lager, wat de voorkeur verdient bij het verminderen van blootstelling.
Hoe kun je blootstelling aan pesticiden verminderen?
Je hoeft niet volledig biologisch te eten om je blootstelling aan pesticiden te beperken. Kleine aanpassingen maken al verschil.
Praktische tips:
- Was groenten en fruit grondig met water en eventueel azijn of baking soda
- Schil producten zoals appels, peren, komkommers (maar let op: voedingsstoffen zitten vaak net onder de schil)
- Eet gevarieerd, zodat je niet dagelijks blootgesteld wordt aan dezelfde residuen
- Koop biologisch voor producten met hoge residulast (zoals aardbeien, paprika, spinazie)
- Let op seizoensproducten, die zijn vaak minder behandeld
- Ondersteun detoxprocessen met voeding rijk aan vezels, antioxidanten en zwavelverbindingen (zoals broccoli, ui, knoflook)
Alternatieven voor chemische pesticiden in de landbouw
De landbouwsector schakelt steeds vaker over naar duurzame alternatieven, vooral in de glastuinbouw.
Populaire methodes:
- Biologische bestrijding – natuurlijke vijanden zoals sluipwespen
- Microbiële middelen – zoals Bacillus thuringiensis
- Mechanische technieken – wieden, stomen, robotisering
- Resistente rassen – gewassen die minder vatbaar zijn
- Laag-risico chemische middelen – mildere stoffen met minder milieueffect
Nederlandse initiatieven:
De Toekomstvisie Gewasbescherming 2030 zet in op weerbare teeltsystemen met minimale afhankelijkheid van chemische middelen. Zo is in de glastuinbouw al 95% van de plaagbestrijding biologisch.
Een gebalanceerde kijk op pesticiden in voeding
Pesticiden in voeding zijn realiteit, zelfs in kleine hoeveelheden. Hoewel wettelijke limieten veiligheid moeten garanderen, tonen wetenschappelijke studies aan dat chronische blootstelling risico’s met zich meebrengt, vooral voor kwetsbare groepen.
De landbouwsector maakt stappen richting verduurzaming, maar als consument kun je ook bijdragen:
- Kies voor biologische producten waar mogelijk
- Was en schil groente en fruit zorgvuldig
- Blijf kritisch en geïnformeerd
Gezien de onzekerheden over het cocktaileffect en langetermijnrisico’s, is het toepassen van het voorzorgsprincipe een verstandige keuze voor jezelf en je gezin.
